Lumi Drin i Zi, echte nje lum me rrjedhje te lire, ku shtrirja e ekosistemeve te disa lumenjve te vegjel si lumi Seta, lumi Murra, Lumi Veleshica qe i bashkohen Lumit Drin i Zi, e bejne me te pasur jeten e entiteteneve te gjalla dhe jo te gjalla, si uji, sedimentet etj. Ekosistemet e ketyre lumenjve përfshijnë gjithashtu rajone të sigurta të burimeve, zona të lidhura bregore dhe fusha te tera, veçori të paprekura si valëzime, pellgje dhe gjarpërime, këneta, gjire, këneta dhe rizoforë. Në të njëjtën kohë, mund te themi se lumenjtë me rrjedhje të lirë nuk janë domosdoshmërisht plotësisht të paprekura dhe pa praninë njerëzore. Nuk ekzistojnë as si muze natyrorë me akses të kufizuar. Shumica e lumenjve të shëndetshëm dhe të lidhur janë përdorur nga komunitetet lokale dhe grupet indigjene për mijëvjeçarë dhe ofrojnë vlera të patejkalueshme kulturore dhe jetese për ato komunitete.
Në kontekstin e Iniciativës për Bankat dhe Biodiversitetin, ne e bazojmë përkufizimin e lumenjve me rrjedhje të lirë në kriteret e zhvilluara nga Fondi Botëror i Kafshëve të Egra për Natyrën (WWF). Përkufizimi i WWF-së sugjeron që: “Lume me rrjedhje të lirë janë çdo lumë që rrjedhë të patrazuar nga burimi në grykë, qoftë në bregdet, në një det të brendshëm ose në bashkim me një lumë më të madh, duke u ndeshur me ndonjë digë, pendë apo breshëri dhe pa u rrethuar nga diga ose ledha.

“Nën-pellgu i lumit “Drini i Zi” kullon liqenin e Ohrit (dalje e kontrolluar që nga viti 1962) dhe derdhet në veri në detin Adriatik (lartësia mesatare 1,152 m). Ai kalon afër Dibrës kufirin me Shqipërinë dhe vazhdon si lumi Drini i Zi (5,885 km² dhe 121 km i gjatë në Shqipëri). Ai mbulon 3,840 km2 (me përjashtim të liqenit të Prespës dhe liqenit të Ohrit) të IRJ të Maqedonisë, në një lartësi mesatare prej 1,100 m dhe me një shkarkim total vjetor prej 1,502 milion m³. Dy rezervuarë të mëdhenj (Globoçica dhe Spilje) janë ndërtuar në këtë pellg lumi në anën e IRJM-së, 4 diga të tjera dhe 3 rezervuarë (Fierze, Koman dhe Zadeje) në Drim të poshtëm në Shqipëri – të gjitha me qëllimin kryesor të energjisë hidroelektrike (sigurimi i 90% e energjisë elektrike shqiptare).
Ujërat e Drinit bashkohen në krahun kryesor me lumin Buna (rrjedhës së liqenit të Shkodrës) pranë qytetit të Shkodrës.

Sistemi i lumit Drin është lumi më i madh i Shqipërisë dhe mbledh ujë nga pjesa e Adriatikut të pellgut ujëmbledhës të Kosovës në Serbi dhe Mal të Zi (si lumi Beli Drin) dhe në jug nga rajoni kufitar me IRJ të Maqedonisë (Liqeni i Prespës / Liqeni i Ohrit derdhet në lumi Crn Drim); pellgu i tij i përgjithshëm përfshin rreth 14,173 km² (pa të dy liqenet).
Lumi Drin (285 km) është lumi më konstant i Shqipërisë: ushqehet nga shkrirja e borës nga malet veriore dhe lindore (lartësia mesatare në 971 m mnd.) dhe nga reshjet sezonale të shpërndara në mënyrë më të barabartë, rrjedha e tij nuk është jashtëzakonisht e ndryshueshme. karakteristikat e pothuajse të gjithë lumenjve të tjerë shqiptarë.
Gryka e lumit Drin në detin Adriatik ndodhet në jug të Shkodrës pranë qytetit të Lezhës, por pjesa më e madhe e ujit të tij derdhet përmes një krahu në lumin Buna afër Shkodrës.Së pari, “një lumë ose shtrirje lumi me rrjedhje të lirë ndodh aty ku funksionet dhe shërbimet e eko-sistemit natyror ujor dhe bregore janë kryesisht të paprekura nga ndryshimet antropogjene në lidhjen e lumenjve, duke lejuar një shkëmbim të papenguar të materialit, specieve dhe energjisë brenda sistemit lumor dhe përtej ”.
Lidhshmëria lumore përcaktohet bazuar në “komponentët gjatësor (kanal lumi), anësor (përmbytje), vertikal (ujëra nëntokësore dhe atmosferë) dhe kohorë (ndërprerje)”, të cilët nga ana tjetër “mund të rrezikohen nga infrastruktura ose bllokimet në kanalin e lumit, ose nga ndertimi i hidrocentraleve mbi lumenjte e vegjel, dhe te medhenj

Pikat kryesore qe bankat duhet te kene parasysh perpara se te investojne ne ndertimin e HEC Skavica

– Iniciativa e Bankave dhe Biodiversitetit i përkufizon lumenjtë me rrjedhje të lirë si lumenj që rrjedhin të patrazuar nga burimi i tyre në grykë, qoftë në bregdet, në një det të brendshëm ose në bashkimin me një lumë më të madh, pa hasur në ndonjë digë, pendë apo breshëri dhe pa qenë mbështjellë nga priza ose ledha.

– Lidhja lumore dhe ndryshimet hidrologjike janë aspekte kyçe kur vlerësohet rrjedha e lirë e një lumi.

– Bankat dhe financuesit duhet të ndalojnë financimin e HEC Skavica që ndikon negativisht në lidhjen dhe rrjedhën e lumit Drin me rrjedhje të lirë, në mënyrë që të ruhen mjetet e jetesës, biodiversiteti dhe përfitimet e tjera të shumta të lumenjve të mbetur në botë me rrjedhje të lirë.

– Ekosistemet e lumenjve të ujërave të ëmbla po zhduken tre herë më shpejt se pyjet

– Një nxitës kryesor i biodiversitetit dhe humbjes së habitatit në ekosistemet e ujërave të ëmbla është fragmentimi i lumenjve i shkaktuar nga ndërtimi i digave

– Projektet e dëmshme të ujit dhe digave të financuara nga bankat janë historikisht të lidhura me rreziqe të larta të ndikimeve negative të reputacionit, mjedisit, social dhe biodiversitetit.

– Bankat dhe financuesit duhet të kërkojnë pëlqimin e lirë, paraprak dhe të informuar të komuniteteve lokale dhe indigjene të prekura në të gjitha transaksionet, si një mjet për të reduktuar rreziqet e larta që lidhen me projektet e dëmshme të ujit dhe digave.

– Bankat dhe financuesit duhet të mbështesin një moratorium për digat e reja në rimëkëmbjen ekonomike si një hap kyç në rivlerësimin e opsioneve dhe planeve të energjisë, duke përfshirë të gjitha projektet e gazsjellësit, dhe reduktimin e probabilitetit të rritjes së barrës së borxhit nga kosto të lartë, me rrezik të lartë/të ulët. projektet e shpërblimit

– Bankat dhe financuesit mund të lehtësojnë mundësitë për të mbrojtur biodiversitetin e kërcënuar dhe ekosistemet e ujërave të ëmbla (dhe komunitetet dhe ekonomitë që mbështeten në to) duke e larguar prodhimin e energjisë nga lumenjtë.

– Bankat dhe financuesit duhet të kenë prioritet përmirësimin e projekteve ekzistuese të hidrocentraleve për të rritur efikasitetin në vend të ndërtimit të digave të reja. Kjo mund të përfshijë rikonstruksionin e turbinave, ruajtjen e përmirësuar të pompimit, mbrojtjen e pyjeve dhe pellgjeve ujëmbledhëse në rrjedhën e sipërme për të reduktuar llumëzimin dhe integrimin në rrjet me erën, diellin dhe inovacione të tjera të energjisë.

– Bankat dhe financuesit duhet t’u kërkojnë klientëve të vlerësojnë ndikimet e mundshme të infrastrukturës së lidhur me ujin dhe të kryejnë vlerësime të forta, të plota në të gjithë basenin, të cilat përfshijnë tregues të presionit të lumenjve dhe kritere të tjera të diskutuara në Serinë e Dokumenteve Informuese të Bankave dhe Biodiversitetit, “Mbrojtja e biodiversitetit nga financimi i dëmshëm : Zona No Go Go për Sektorin Bankar Ndërkombëtar”